Voeding kan ernstige buikpijnklachten bij endometriose verminderen

Majorie Former

Veel vrouwen hebben ernstige buikklachten als gevolg van endometriose, een chronische aandoening die nog te weinig wordt onderkend. Aanpassingen in het voedingspatroon kunnen mogelijk verlichting geven en de kwaliteit van leven verbeteren. Wat is endometriose? En waarom staat dit ziektebeeld nu in de belangstelling? We spreken hierover met diëtisten Linda Swart en Jane Wijbers.

Ongeveer een half jaar geleden kreeg diëtist Linda Swart de vraag van een aantal gyneacologen in het UMC Groningen of zij iets voor vrouwen met endometriose kon betekenen. Deze vrouwen hebben vaak ernstige buikpijn en struinen het internet af op zoek naar informatie over voeding om hun klachten te verminderen. Linda is in de literatuur gedoken en heeft inmiddels al 80 patiënten begeleid met voedingsadviezen. Zij heeft met haar collega Emma Huijs een artikel over dit onderwerp geschreven voor Voedingskennis.nl en is samen met collega-diëtisten de krachten aan het bundelen voor het netwerk Endometriose Diëtisten Nederland, een netwerk in oprichting, dat nog door de NVD erkend moet worden. Linda werkt al 27 jaar twee dagen per week in het UMC Groningen en heeft daarnaast haar eigen praktijk als sportdiëtist.

Beschrijving endometriose

Endometriose is een complexe, chronische aandoening die bij 5-10% van vrouwen in de vruchtbare leeftijd voorkomt. In Nederland gaat het naar schatting om 400.000 vrouwen. Endometriose wordt beschouwd als een ziekte van de laatste eeuwen, maar al in de 17e eeuw werden patiënten beschreven met verklevingen en cysteachtige weefsels (laesies) in het baarmoedergebied.

Bij endometriose groeit baarmoederslijmvlies (endometrium) op plaatsen waar het niet hoort; buiten de baarmoeder (in de buikholte) of in de wand van de baarmoeder. In de menstruatiecyclus rijpen eicellen in de eierstokken en wordt het endometrium opgebouwd in de baarmoeder als een reactie op het hormoon oestrogeen, dat wordt geproduceerd door de follikels. Na de eisprong onderhoudt het hormoon progesteron het endometrium en zorgt voor aanpassingen, zodat het endometrium de goede bodem is voor een embryo. Als er geen bevruchting plaatsvindt, daalt het progesteron en zal het endometrium worden afgestoten en treedt menstruatie op. Bij endometriose reageert het slijmvlies dat zich buiten de baarmoeder (bijvoorbeeld in de darmwand en tussen de baarmoeder en de endeldarm) bevindt, ook op deze hormonale schommelingen. Dit veroorzaakt irritatie en kan leiden tot ontstekingen, littekenvorming en soms tot ontwikkeling van verklevingen (adhesies) tussen verschillende organen en de darmen (Swart,2021).

Ernstige klachten

De diagnose wordt gesteld door vaginaal onderzoek. De arts zoekt naar pijnlijke knobbeltjes of zwellingen van de vaginawand en de achterkant van de vagina en het rectum. Voor een definitieve diagnose van endometriose is laparoscopie noodzakelijk met bioptie. Andere technieken die worden ingezet voor het diagnosticeren van endometriose zijn (3D)echografie, MRI en coloscopie (ESHRE, 2014)

Vrouwen met endometriose hebben vaak ernstige klachten die normale activiteiten in het dagelijkse leven kunnen beperken. Daardoor kunnen angst en depressie voorkomen en is de kwaliteit van leven vaak verminderd. Omdat buikklachten diverse oorzaken hebben, wordt vaak niet in eerste instantie aan endometriose gedacht. Sommige vrouwen hebben nauwelijks klachten en ervaren het als ‘normale’ menstruatiepijn. Andere vrouwen hebben pijnlijke langdurige en/of hevige menstruatie (dysmenorroe), pijn bij het urineren (dysurie) of de ontlasting (dyschezie), pijnlijke geslachtsgemeenschap (dyspareunie), verminderde vruchtbaarheid en bekkenpijn. Ook minder specifieke klachten komen voor, zoals vermoeidheid, rugpijn, schouderklachten, maagdarmklachten (diarree, obstipatie of een opgeblazen buik) en stemmingswisselingen die veel invloed kunnen hebben op de kwaliteit van leven (Swart,2021).

“Bij veel huisartsen is het ziektebeeld nog onbekend”, legt Linda uit. “Vrouwen lopen heel lang met klachten rond, voordat de diagnose wordt gesteld. Vandaag kwam een vrouw op mijn spreekuur die rond haar 14e jaar de eerste buikklachten kreeg en pas op haar 21e jaar werd gediagnosticeerd met endometriose. Al die jaren heeft zij veel pijnklachten gehad. Daarom is het goed dat er meer aandacht voor komt. De Endometriose Stichting, die in 2002 is opgericht, heeft inmiddels ruim 1000 leden. Dat is het topje van de ijsberg.”

Oorzaken

Hoe endometriose precies ontstaat, is nog niet bekend. Er zijn verschillende factoren die van invloed zijn, zoals een genetische component. Daarnaast kan tijdens de menstruatie, behalve bloed, ook baarmoederslijmvlies of endometrium via de eileiders in de buikholte terechtkomen. Het endometrium blijft plakken aan het peritoneum (buikvlies) en kan zich ontwikkelen tot endometrioselaesies. Dit wordt ook wel retrograde menstruatie genoemd. Ook stoornissen in het immuunsysteem kunnen endometriose veroorzaken. Het afweersysteem ruimt lichaamseigen cellen dan niet op, maar kapselt ze in, zodat ze kunnen blijven leven en zich verder kunnen ontwikkelen (NVOG Voorlichtingsbrochure Endo­metriose 2009).

Behandelingen

De behandeling is gericht op het verminderen van de klachten. Medicatie kan worden voorgeschreven voor het bestrijden van pijn. Hormonale behandeling is gericht op het verlagen van de oestrogeenniveaus in het lichaam. En ten slotte kan een chirurgische ingreep nodig zijn om de endometriose laesies of verklevingen of zelfs de gehele baarmoeder en/of de eierstokken te verwijderen. “Vrouwen met endometriose willen zelf vaak ook iets doen aan de klachten die zij ervaren. Zelfmanagement kan immers resulteren in het verhogen van de kwaliteit van leven. Zij gaan onder andere op zoek naar voedingsadviezen.”

Voedingsadviezen

Wie op internet zoekt naar ‘endometriose en voeding’ komt uiteenlopende voedingsadviezen tegen. ‘Vermijd zwaar verteerbaar, gefrituurd voedsel om menstruatiepijn te voorkomen’; hèt Endometriose dieet zonder gluten, melk, suiker, cafeïne, soja en rood vlees; het FODMAP-dieet en ‘eet vooral groene bladgroenten, kruisbloemige groenten, zoals kool, broccoli en koolraap, gemalen of koudgeperste lijnzaadolie, peulvruchten, gedroogd fruit en zaden en drink groene thee’.

“Voor veel van deze adviezen bestaat geen wetenschappelijke onderbouwing”, reageert Linda. “Voedingsinterventie bij de behandeling van endometriose is gericht op het verminderen van de klachten, een volwaardige voeding en het verhogen van de kwaliteit van leven. De darmklachten kunnen op het prikkelbare darmsyndroom lijken, vandaar dat de voedingsadviezen ook deels overeenkomen. Het ‘normaliseren’ van de voeding kan verlichting geven van de klachten. Dat betekent een voedingspatroon rijk aan groenten, fruit, peulvruchten, noten, vis, volkorenproducten en voldoende zuivelproducten. Daarnaast is het advies om de inname aan rood en bewerkt vlees te beperken net als die van alcoholische- en suikerhoudende dranken, zout en verzadigde vetzuren.”

“Ik adviseer patiënten zoveel mogelijk pure en onbewerkte producten te eten en minder ‘ultraprocessed food’. Bepaalde voedingsmiddelen hebben een ontstekingsremmende activiteit. Vandaar dat ik een anti-inflammatoire voeding voorschrijf met veel antioxidanten en omega-3-vetzuren uit vette vis, plantaardige oliën, noten en zaden. Op basis van de voedingsanamnese adviseer ik soms een lactose- of glutenvrije voeding of het FODMAP-dieet. Dit is meer practice based. Als de klachten niet verminderen, dan is het elimineren van bepaalde voedingsstoffen niet nodig.”

“Wij kunnen als diëtisten voor heel veel vrouwen die bij de gynaecoloog onder behandeling zijn iets betekenen”, stelt Linda. “Of het nu gaat om afvallen in verband met vruchtbaarheidsproblemen of het verminderen van hormoongerelateerde klachten. Gezondere voeding is een stap in de goede richting en kan al deze vrouwen op het juiste spoor zetten. Denk bijvoorbeeld ook aan gewichtstoename tijdens de overgang en het hogere risico op hart- en vaatziekten. Ook kan gezonde voeding met extra aandacht voor calcium, vitamine D het risico op bijvoorbeeld osteoporose verminderen.”

Verbetering kwaliteit van leven

Jane Wijbers is diëtist in opleiding en is als ervaringsdeskundige bekend met het ziektebeeld en met de problemen waar vrouwen tegenaan lopen. “In 2018 kreeg ikzelf de diagnose endometriose, waarvoor ik werd behandeld in het HMC Bronovo ziekenhuis in Den Haag”, vertelt ze. “Ik kreeg het advies om het Endometriose dieet te volgen, dat wilde zeggen onder andere geen gluten, suikers en rood vlees. Deze voedingsmiddelen heb ik resoluut uit mijn voeding verbannen. In het begin voelde ik mij er slechter door, omdat mijn lichaam heel erg moest wennen aan een ander voedingspatroon. Daarbij ondervond ik stress, omdat ik de diagnose moest verwerken. Pas na twee tot drie maanden had ik mijn voeding beter op orde, had ik minder buikpijn en was ik minder moe. Omdat voeding mijn klachten heeft verminderd, ben ik ervan overtuigd geraakt wat de impact van voeding is op gezondheid en op endometriose.”

De zoektocht naar de juiste voeding was voor Jane aanleiding om na de opleiding Sociaal Pedagogische Hulpverlening en tien jaar in het sociale domein te hebben gewerkt, de opleiding Voeding & Diëtetiek aan de Haagse Hogeschool te gaan volgen. “Ik gun alle vrouwen om lekker in hun vel te zitten en te leven met minder klachten”, zegt ze. “Daarnaast wil ik hen de mogelijkheden laten zien wat ze wel kunnen eten en hoe ze van eten kunnen blijven genieten.”

Inmiddels werkt Jane als diëtist in opleiding en onderzoeker in het Endometriosecentrum Amsterdam UMC, locatie AMC onder leiding van prof. dr. Velja Mijatovic, gynaecoloog. “Medicamenteuze en/of operatieve behandelingen bieden niet altijd voldoende verbetering van endometriose gerelateerde klachten en de daarmee samenhangende kwaliteit van leven. Daarom gaan veel patiënten op zoek naar veranderingen in leefstijl en voeding als aanvulling op behandelingen”, vertelt Jane. Jane heeft bij het Endometriosecentrum een cross-sectioneel onderzoek uitgevoerd onder 212 vrouwen met endometriose; 90 van hen volgden het Endometriose dieet zoals dat wordt aanbevolen op de websites endometriosetelijf.nl en endometriosedieet.nl waarnaar de Endometriose Stichting verwijst. De controlegroep van 122 patiënten volgde geen dieet. Dit onderzoek laat zien dat vrouwen die het dieet volgden een betere kwaliteit van leven ervaarden, dan vrouwen die geen dieet volgden. Het grootste effect werd gezien, wanneer het dieet zo strikt mogelijk werd gevolgd (Wijbers, 2021).

In april is een onderzoek gestart naar het effect van het FODMAP en Endometriose dieet op endometriose klachten, zoals chronische buikpijn, menstruatiepijn, vermoeidheid en een opgeblazen gevoel, en op de kwaliteit van leven. De resultaten hiervan worden volgend jaar verwacht.

Jane is een Instagram account gestart (Janesflavours.nl) en heeft inmiddels ruim 2700 volgers. “Ik wil vrouwen op het hart drukken om begeleiding te zoeken. Op internet staan allerlei verhalen over wat wel en wat je niet zou moeten doen, maar als je deze adviezen klakkeloos opvolgt, kun je tekorten krijgen aan voedingsstoffen. Daarom raad ik iedereen aan om professionele hulp van een diëtist te zoeken.”

Meer informatie

Endometriose Stichting: www.endometriose.nl
Nederlandse Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie (NVOG): www.nvog.nl

Referenties
Wijbers JV et al. 2021. Endometriosedieet: ondersteunend aan een betere kwaliteit van leven? Nederlands Tijdschrift voor Obstetrie & Gynaecologie vol.3, 134-138.
Swart L, Huijs E 2021. Endometriose en voeding, Voedingskennis.nl, Bohn Stafleu van Loghum, in press.
ESHRE, 2014. Informatie voor vrouwen met endometriose, Endometriose Stichting.