Voedselonzekerheid bij een glutenvrij dieet

Karin Lassche | Voeding & Visie Platform voor voeding en diëtetiek; praktijk en wetenschap | Jaargang 38, Nummer 1, Zomer 2025 | Pagina 3-6

Van elke honderd Nederlanders geven er zes aan een glutenvrij dieet te volgen. Dat betekent dat zij alternatieven moeten zoeken voor basisvoedingsmiddelen zoals brood en pasta. Gezond eten blijkt voor hen lastiger, onder meer vanwege de kosten. Daarmee ervaren zij meer voedselonzekerheid.

‘Voedselonzekerheid gaat erover of je fysiek en economisch toegang hebt tot het eten wat je nodig hebt,’ vertelt Laura van der Velde, senior onderzoeker bij de Health Campus Den Haag. ‘Dus of de supermarkt het aanbiedt en of je er geld voor hebt. Het gaat erom of je kunt kopen wat je nodig hebt.’
Mensen in een maatschappelijk kwetsbare situatie eten vaak ongezonder, omdat ze drempels ervaren om te voorzien in voldoende, gezonde en gevarieerde voeding. In België wordt daarom ook wel de term “voedselongelijkheid” gebruikt.

In het algemeen zijn een laag opleidingsniveau en laag inkomen belangrijke risicofactoren voor voedselonzekerheid. Net zoals eenoudergezinnen en gezinnen met veel kinderen meer kans hebben voedselonzekerheid te ervaren. Maar ook mensen die een dieet moeten volgen zijn een risicogroep; mensen met coeliakie en gluten-intolerantie bijvoorbeeld die zijn aangewezen op een glutenvrij dieet.

Hogere kosten

Over voedselonzekerheid in Nederland is, anders dan in Amerika – waar jaarlijks op voedselonzekerheid wordt gescreend – nog relatief weinig bekend. Van der Velde deed samen met Sharine Smeets en professor Jessica Kiefte-de Jong onderzoek naar het voorkomen van voedselonzekerheid bij mensen in Nederland met coeliakie of glutenintolerantie, die een glutenvrij dieet volgen. Het volgen van een glutenvrij dieet is niet gemakkelijk, bijvoorbeeld vanwege de hogere kosten. Glutenvrije alternatieven voor bijvoorbeeld koekjes, crackers, brood en pasta zijn tot wel drie keer zo duur als “gewone” producten.

Daar zijn verschillende redenen voor. Kiefte-de Jong is van oorsprong diëtist en inmiddels hoogleraar Population ­Health met nadruk op leefstijl- en levensloopgezondheidsonderzoek en hoofd onderzoek bij de afdeling Public Health en Eerstelijnsgeneeskunde van het Leids Universitair Medisch Centrum. Zij legt uit: ‘Aan producten die gegarandeerd glutenvrij zijn, worden strenge eisen gesteld. Het zijn vaak complexe producten, waar ook vitamines aan worden toegevoegd en die in een aparte omgeving moeten worden klaargemaakt om kruisbesmetting te voorkomen. Ook is de markt voor glutenvrije producten kleiner.’

Via de Belastingdienst is een vaste aftrek mogelijk bij een glutenvrij dieet vanwege coeliakie of de ziekte van Dühring (ook bekend als dermatitis herpetiformis). Maar deze tegemoetkoming dekt de kosten niet. Ook blijken mensen hier vaak niet mee bekend.

In het algemeen vergt het creativiteit en aandacht om in een glutenvrij dieet te voorzien. Bijvoorbeeld goed etiketten lezen, zelf brood bakken en meer zelf koken, al is het maar omdat uit eten lastig is. Ook moet er altijd worden gelet op mogelijke kruisbesmetting. Dat vraagt vaardigheden, tijd en mentale ruimte. Niet iedereen is hiervoor in dezelfde mate toegerust.

Minder variatie

Voedselonzekerheid is er in gradaties. Naarmate iemands voedselonzekerheid groter is, ervaart die meer barrières en kan de kwaliteit van het voedingspatroon afnemen. Van der Velde: ‘Je kunt je bijvoorbeeld zorgen maken of je je aan je dieet kunt houden. Een tikje erger is het als je een maaltijd overslaat of minder variatie aan kunt brengen en vaak hetzelfde eet, waardoor je niet aan de Richtlijnen goede voeding kunt voldoen. In het uiterste geval leidt voedselonzekerheid ertoe dat mensen zich niet aan een glutenvrij dieet kunnen houden. Gelukkig hebben we dat in Nederland niet gezien.’

In Nederland blijkt vooral het gebrek aan keus in glutenvrije producten een rol te spelen. Kiefte-de Jong noemt als voorbeeld de beperkte alternatieven voor volkorenbrood. ‘Rijstepap of glutenvrije havermout is een mogelijkheid, maar dat willen de meeste mensen niet elke dag eten. Glutenvrij brood is bijna nooit van volkorenmeel gemaakt. Daardoor zitten er relatief weinig vezels in.’

Uit het onderzoek (zie referaat op blz. 6) blijkt dat voedselonzekerheid voorkomt bij circa een kwart van degenen die een glutenvrij dieet volgen. Dat is bijna twee keer zoveel dan in de Nederlandse bevolking in het algemeen. Ongeveer tien procent van de mensen met coeliakie of glutenovergevoeligheid ervaart zelfs een heel lage voedselzekerheid. Van der Velde: ‘Er kunnen tekorten ontstaan als het dieet niet wordt aangehouden of producten met gluten onvoldoende worden gecompenseerd. Maar ook de kans op overgewicht is licht verhoogd. Bijvoorbeeld als mensen minder gezonde keuzes maken, en vaker een goedkoper patatje of snacks nemen in plaats van brood.’

Monitoring en counseling

Om voedselonzekerheid in algemene zin te verminderen kan de overheid maatregelen nemen om gezonde voeding te stimuleren. Van der Velde noemt als voorbeeld het verlagen van de btw op groente en fruit of het introduceren van een suikertaks. ‘Verder kan de voedselomgeving gezonder worden ingericht, denk aan het verminderen van het aantal snackbars. En supermarkten kunnen vaker acties doen met gezonde producten.’

Bij een glutenvrij dieet hebben diëtisten een belangrijke rol. ‘Bij kinderen die een glutenvrij dieet volgen, wordt vaak goed gemonitord dat er geen tekorten ontstaan’, zegt Kiefte-de Jong. Maar ook bij volwassenen is het verstandig te controleren of de inname van voedingsstoffen voldoende is, zeker omdat bij coeliakie sowieso al sprake is van een hoger risico op tekorten omdat voedingsstoffen minder goed worden opgenomen. Kiefte-de Jong: ‘Kinderen worden vaak getest op antistoffen en krijgen check-ups en hun groei wordt in de gaten gehouden. Bij volwassenen kunnen een voedingsanamnese en controle van het bloed uitwijzen of de inname van voedingsstoffen voldoende is. Ook kan er gekeken worden naar antistoffen in het bloed.’

Ze benadrukt dat diëtisten er goed aan doen de uitdagingen van een glutenvrij dieet te bespreken. ‘Het is de kunst je advies af te stemmen op de persoon die voor je zit. Niet iedereen heeft evenveel tijd om in de keuken aan de slag te gaan. Ook de financiële situatie speelt mee, al is het best lastig daar achter te komen. Je ziet niet altijd aan iemand dat geld een rol speelt en mensen benoemen dit zelf vaak niet uit schaamte. In de counseling kun je ingaan op mogelijkheden om zonder veel extra kosten glutenvrij en gezond te eten. Ook is het belangrijk in te spelen op diverse culturele voorkeuren. Wat je wilt, is komen tot een advies op maat.’

In het algemeen is een brede blik van belang om voedselonzekerheid tegen te gaan. ‘Verwijs bij schulden bijvoorbeeld door naar de schuldhulpverlening. Is er sprake van stress, dan kan een psycholoog wellicht hulp bieden. Ten slotte is ook sociale support van belang om het dieet vol te kunnen houden, bijvoorbeeld via de Nederlandse Coeliakie Vereniging.’

Karin Lassche

Meer informatie

• Feiten & cijfers – NCV. (z.d.). Nederlandse Coeliakie Vereniging. https://www.ncv.nl/professionals/feiten-cijfers
• Rabbitt, Matthew P., Madeline Reed-Jones, Laura J. Hales en Michael P. Burke (2024). Household Food Security in the United States in 2023. Onderzoek van USDA’s Economic Research Service (ERS). https://www.ers.usda.gov/topics/food-nutrition-assistance/food-security-in-the-us
• Voedselongelijkheid. (z.d.) Online dossier van het Vlaams Instituut Gezond Leven. https://www.gezondleven.be/themas/voeding/voedselongelijkheid
• Smeets, S. M., Jong, J. C. K. en Van der Velde, L.A. (2024). Food insecurity and other barriers to adherence to a gluten-free diet in individuals with coeliac disease and non-coeliac gluten sensitivity in the Netherlands: a mixed-methods study. BMJ Open, 14(10), e088069. https://doi.org/10.1136/bmjopen-2024-088069
• Van der Velde, L. (2022). Food insecurity, dietary quality and health in the Netherlands. Scholarly Publications. https://scholarlypublications.universiteitleiden.nl/handle/1887/3277065
• Van Wesenbeeck, L., Jacobs, J. MSc en De Boef, W., Vrije Universiteit Amsterdam en Wageningen University & Research. (2024). Factsheet voedselzekerheid. Tot stand gekomen in het kader van de samenwerking van de Tweede Kamer met De Jonge Akademie, de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW), de Nederlandse Federatie van Universitair Medische Centra (NFU), de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO), TNO en de Vereniging Universiteiten van Nederland (UNL). https://parlementenwetenschap.nl/wp-content/uploads/2024/05/240419_Factsheet_Voedselzekerheid_Van_Wesenbeeck_et_al.pdf?utm_source=chatgpt.com