Voedingstekorten door medicijngebruik

Op 11 juni 2024 promoveerde Wout van Orten-Luiten met haar promotieonderzoek genaamd ‘PanDeMics’. De studie in samenwerking met de Alliantie Voeding in de Zorg en de afdeling Humane Voeding van de Wageningen Universiteit werpt nieuw licht op de relatie tussen medicijngebruik en voedingstekorten, met name bij ouderen.

Wout heeft de weg naar dit promotieonderzoek gevonden vanuit haar fascinatie voor de rol van voeding in onze gezondheid. Haar achtergrond als dierenarts, haar MSc studie Voeding en Gezondheid en haar jarenlange betrokkenheid in Ziekenhuis Gelderse Vallei vormden de basis voor dit proefschrift.

Diarree

In haar werk als dierenarts kwam ze keer op keer tegen hoe voeding een gunstig effect kon hebben op allerlei gezondheidsproblemen. Eén van de meest indrukwekkende ervaringen was met een grote groep katten in een dierenopvangcentrum die al maanden last hadden van diarree. Toen van de ene dag op de andere alle brokken en blikken werden geschrapt en vervangen door complete rauwe vleesvoeding verdwenen de klachten in enkele dagen. Niet alleen de diarree verdween, ook andere aspecten verbeterden en de dieren werden rustiger.Deze ervaringen hebben ertoe geleid dat Wout, toen 50 jaar, Voeding en Gezondheid is gaan studeren aan de Wageningen Universiteit in de richtingen Epidemiologie en Farmacologie. Haar MSc afstudeeronderzoek voor Voeding en  Farmacologie is uiteindelijk het promotieonderzoek PandeMics geworden.

Promotieonderzoek PanDeMics

PanDeMics staat voor ‘Polypharmacy and Deficiencies of Micronutrients’. Polyfarmacie betekent het gebruik van meerdere medicijnen tegelijkertijd door een persoon. PanDeMics kijkt naar verbanden tussen medicijngebruik en bloedspiegels van bepaalde vitamines en mineralen. Ouderen, die vaak meerdere medicijnen gebruiken, lopen een verhoogd risico op tekorten van vitamines en mineralen. Iets wat serieuze gevolgen kan hebben.

Toch worden in de praktijk symptomen door voedingstekorten vaak niet als zodanig herkend. Literatuur laat zien dat pogingen om dit terug te dringen weinig effectief zijn. We zien ook dat aan medicijngebruik en bijwerkingen die met voedingstekorten te maken weinig aandacht besteed wordt. Met PanDeMics haken we daarop in.

Medicijngebruik en tekorten aan vitamines en mineralen

Een voorbeeld van een voedingstekort en medicijngebruik uit het proefschrift gaat over te lage bloedspiegels magnesium door het gebruik van een maagzuurremmer zoals de protonpompremmer omeprazol. Een magnesiumtekort kan nieuwe problemen veroorzaken zoals een verhoogd risico op boezemfibrilleren, een hartritmestoornis. Als een mogelijke rol van magnesium hierin niet meegenomen wordt door een arts, kan dit leiden tot het onterecht voorschrijven van nieuwe medicatie om ritmeproblemen en complicaties te voorkomen. “De medicijnen kunnen wel helpen maar pakken de oorzaak niet aan, het magnesiumtekort. Door meer aandacht te besteden aan mogelijke voedingstekorten en de symptomen hiervan zouden onnodig medicijngebruik en onnodige bijwerkingen verminderd kunnen worden, wat weer kan leiden tot een verbetering van de algehele gezondheid van patiënten. Dat is de belangrijkste boodschap van PanDeMics.” aldus Wout.

Dit is onder andere relevant voor de patiënten van klinisch geriater André Janse, die vaak meerdere medicijnen gebruiken. Van de 3541 patiënten die voor de eerste keer de polikliniek van de afdeling Geriatrie van het ziekenhuis bezochten, gebruikte 65% minimaal vijf verschillende medicijnen. Dit noemen we polyfarmacie. Ongeveer een kwart (23%) gebruikte minimaal tien middelen, wat we ernstige polyfarmacie noemen. Verder zagen we in subgroepen dat lage bloedspiegels van vitamines en mineralen vaak voorkwamen:

• 77% van de patiënten, inclusief supplementgebruikers, had te lage bloedwaarden van vitamine D.

• 11% had te lage natriumwaarden.

• 22% had een te laag magnesiumgehalte.

Deze percentages waren hoger bij gebruik van bepaalde medicijnen en bij polyfarmacie.

Dit is van belang voor de afdeling Geriatrie in het ziekenhuis, waar oudere patiënten vaak meerdere medicijnen gebruiken. Een betere beoordeling van hun voedingsstatus kan helpen bij het verminderen van polyfarmacie en bijbehorende bijwerkingen, en zo hun gezondheid en welzijn verbeteren.

Meer aandacht voor voedingsstatus

Wout hoopt dat er met de uitkomsten van PanDeMics in de geneeskunde meer aandacht komt voor tekorten aan vitamines en mineralen. Momenteel wordt hieraan in protocollen weinig aandacht besteed. Ook is er weinig aandacht voor voeding en (micro)nutriënten in de opleidingen van artsen en apothekers. Om kennis over voeding toepasbaar te maken in het zorgonderwijs wordt binnen Regio Deal Foodvalley al gewerkt aan het ontwikkelen, implementeren en evalueren van onderwijs. Bij de toenemende aandacht voor voeding in de opleiding van artsen en apothekers zou ook het thema vitamines en mineralen meegenomen moeten worden.

Vragenlijsten

Diagnostiek van tekorten van vitaminen en mineralen is een essentiële eerste stap. Een mogelijke benadering is het gebruik van korte voedingsvragenlijsten, zoals die gebruikt worden op sommige geriatrieafdelingen om te screenen op ondervoeding. Het zou nuttig zijn om te onderzoeken of deze vragenlijsten ook vaker gebruikt kunnen worden in huisartsenpraktijken om zo de bewustwording van voedingstekorten en toepassing van voedingsinterventies te vergroten.

Wout oppert dat een tool zoals NutriProfiel® een mooie uitbreiding kan zijn om bepaalde tekorten op te sporen. NutriProfiel® biedt (huis)artsen een instrument om het voedingspatroon te karakteriseren en voeding bespreekbaar te maken in de spreekkamer. Het is een unieke samenwerking tussen klinisch chemici, voedingswetenschappers, diëtisten en artsen.

“Mijn belangrijkste boodschap is dat meer kennis van voedingstekorten zou kunnen helpen om medicijngebruik en bijwerkingen te verminderen en misschien zelfs te voorkomen. Niet alleen vitamines en mineralen spelen hierin een rol, maar ook voeding als geheel en andere leefstijlfactoren zoals beweging en slaap kunnen hieraan bijdragen. De Alliantie Voeding in de Zorg speelt een cruciale rol in het faciliteren van dit soort onderzoek. Daardoor kan kennis over gezondheidseffecten van voeding en andere leefstijlfactoren toepasbaar worden gemaakt in de zorg”  licht Wout toe.

Wout promoveerde bij Professor Dr. Renger Witkamp. Haar andere begeleiders waren Assistent Professor Elske Brouwer-Brolsma van Wageningen Universiteit & Research (WUR) en klinisch geriater André Janse van Ziekenhuis Gelderse Vallei.