Is Ramadanvasten tijdens zwangerschap veilig?

Ramadan brengt voor veel moslims radicale veranderingen in hun leefstijl teweeg. Aangezien deze maand belangrijk is voor de moslimgemeenschap, zullen veel zwangere vrouwen trachten te vasten. Vastende zwangere vrouwen kunnen hun gezondheid en die van hun ongeboren kind in gevaar brengen. Gezondheidsprofessionals hebben de taak om zwangere moslimvrouwen hierin zo goed mogelijk te begeleiden.

Ingezonden artikel door Isra Al-Dhahir, diëtist 

De Islamitische vastenperiode, beter bekend als Ramadan, vindt jaarlijks plaats in de negende maand van de Islamitische maandkalender. De vastenperiode duurt negenentwintig of dertig dagen, afhankelijk van de waarneming van de maan. Elk jaar valt Ramadan elf dagen eerder dan het afgelopen Islamitische kalenderjaar. Dit resulteert erin dat gedurende de tijd het seizoen waarin Ramadan valt verandert.
In Nederland kan de lengte van een vastendag variëren van tien tot twintig uur. Van zonsopkomst tot zonsondergang onthouden moslims zich van voeding, drinken, roken, seksuele activiteiten en medicatie. Dit houdt in dat vrij eten alleen is toegestaan tussen zonsondergang en zonsopkomst (1,2,3). Moslims consumeren een (hoofd)maaltijd na zonsondergang (Iftar) en een lichte maaltijd voor zonsopgang (Suhur).

Vasten is een verplichting voor alle moslims die de puberteit hebben bereikt en een gezonde geest en een goede gezondheid hebben. Er zijn echter uitzonderingen onder strikte voorwaarden(1,3). Zo kunnen reizigers, tijdelijk zieken, kinderen en lacterende, zwangere en menstruerende vrouwen een tijdelijke vrijstelling van de plicht krijgen. Chronisch zieken bij wie het vasten schadelijk is voor de gezondheid, verstandelijk gehandicapten en psychiatrische en dementerende patiënten zijn definitief vrijgesteld. Of een moslim een definitieve of tijdelijke vrijstelling krijgt is afhankelijk van de Koran en de leer van Islamitische religieuze geleerden. Ter compensatie van de gemiste vastendagen moeten tijdelijk vrijgestelde personen later, wanneer ze kunnen, alsnog vasten. Indien dit niet mogelijk is, zoals bij mensen in de laatste, definitieve categorie, zijn moslims verplicht een liefdadige bijdrage te doen (2).

Motivatie voor vasten
In het algemeen geldt vasten voor een moslim als een spirituele, psychische en fysieke reiniging. Er is echter één vraag die beantwoord moet worden: Waarom kiest het merendeel van de zwangere moslimvrouwen ervoor te vasten, ondanks de religieuze flexibiliteit om vrijstelling te krijgen gedurende de zwangerschap? Eén van de redenen is dat vrouwen meestal als enige lid van de familie de gemiste dagen moeten inhalen, wat niet motiverend is. Hierdoor proberen ze zo veel mogelijk dagen te vasten gedurende Ramadan3. Daarnaast zijn sommige vrouwen ervan overtuigd dat vasten niet schadelijk is (3,4). Een andere, veel voorkomende reden is, dat de vrouwen beïnvloed worden door schuldgevoelens en culturele verwachtingen4. Ook is het een manier voor ze om hun culturele identiteit te handhaven en over te brengen (3).

Zwangerschap en Ramadan 
Zwangerschap vereist een gezonde leefstijl met passende lichamelijke activiteiten, uitgebalanceerde voeding en een acceptabele gewichtstoename (6,7). De vastenperiode beïnvloedt niet alleen het dagelijkse levenspatroon; ook worden wijzigingen aangebracht in het slaap-en bewegingspatroon, de maaltijdfrequentie, de verdelingen van de maaltijden en de kwaliteit van voeding (1,3,4). Vasten in de zomermaanden kan leiden tot dehydratie. Zeker in combinatie met lange en warme dagen (5). Theoretisch kan dehydratie vroegtijdige weeën opwekken (7).

Ramadanvasten kan metabolische gevolgen hebben voor zwangere vrouwen (8). Ze hebben dan een lager glucose-, insuline-, lactaat- en carnitineniveau. Daar tegenover staat dat de niveaus van triglyceriden, 3-hydroxybutyraat (ketonlichaam) en niet-veresterde vetzuren verhoogd zijn (4,7). Bij de afbraak van niet-veresterde vetzuren (vetzuuroxidatie) worden ketonlichamen geproduceerd die gebruikt kunnen worden als alternatieve brandstof door het lichaam (4).  Er wordt ook een verband gevonden tussen maternaal vasten en een verminderde foetale ademhaling, lichaamsbeweging, vruchtwater volume en tonus van de foetus (biofysische profiel) (7). Een studie, uitgevoerd door Smith et al, toonde aan dat er een relatie is tussen langdurig vasten en hyperemesis gravidarum (7).

Er zijn aanwijzingen dat de placentagroei wordt beïnvloed door veranderingen in de leefstijl gedurende Ramadan. Dit kan op de lange termijn gevolgen hebben voor de gezondheid van het kind (4,5). Zowel een laag placentagewicht als een laag geboortegewicht verhogen het risico op ziekten (hypertensie, hart- en vaatziekten) in het latere leven (1,5). Auteurs van een recent onderzoek suggereren dat de invloed van vasten op de volgende generatie verklaard kan worden door de ‘medische theorie’ van het overslaan van maaltijden en honger gedurende de zwangerschap (5).

Wetenschap
Het is opmerkelijk dat veel aspecten rond Ramadanvasten bij zwangerschap nog onduidelijk zijn. Uit literatuur blijkt dat nog geen wetenschappelijke consensus bereikt is die een duidelijk antwoord geeft op de vraag of vasten veilig is voor moeder en kind (1,3,4,5,7,8). Een aantal studies heeft geen harde bewijzen opgeleverd over de nadelige effecten die vasten kan hebben op zowel moeder als kind (3). In tegenstelling tot recente studies, die bijvoorbeeld hebben uitgewezen dat vasten tijdens de zwangerschap het risico op maternale of foetale morbiditeit en mortaliteit verhoogt (4,5),. De meeste studies die tot op heden zijn uitgevoerd schieten op verschillende gebieden tekort (7,8). Ze zijn voorbeeld te beperkt om de resultaten te kunnen generaliseren naar grotere populaties. Daarnaast zijn de uitkomstmaten slecht gedefinieerd en ontbreken vaak goed gematchte controlegroepen. Bovendien verschilt de duur van de vastentijd tijdens Ramadan per land (7). Daarom is meer onderzoek naar de relatie tussen vasten tijdens Ramadan en de zwangerschap zeer gewenst (3,4,5,7).

Rol van de diëtist
Het is belangrijk om te erkennen dat, net als elke andere gemeenschap, de moslimgemeenschap divers is. Dit resulteert in verschillen in de praktijk, maar ook in de beleving onder de Islamitische patiënten. Vooral zwangere vrouwen met zwangerschapsdiabetes wordt sterk afgeraden om te vasten (2,9). Indien ze erop staan te vasten, is het van belang om aandacht te besteden aan hun zorg9. Een behandeling door een multidisciplinair team, bestaande uit een verloskundige, diëtist en diabetes verpleegkundige, zou ideaal zijn (9). Indien nodig kunnen gezondheidsprofessionals de deskundigheid van religieuze leiders inzetten. Deze kunnen namelijk de regels rondom vasten verduidelijken.

De diëtist is de aangewezen persoon om de zwangere vrouwen te voorzien van voedingsinformatie om de zwangerschap veilig door te komen. Over het algemeen is het aanbevolen om gezonde eetgewoontes aan te houden vóór de vastenmaand begint (9). Vraag zwangere moslimvrouwen of ze van plan zijn om te vasten tijdens Ramadan. Onderzoek toont namelijk aan dat moslimpatiënten zelden het vasten bespreken met hun zorgverleners (3). Daarnaast is het van belang om de risicofactoren te beoordelen, zoals premature bevalling, ondervoeding of diabetes (3,9). Wanneer vasten niet wenselijk is, kan de diëtist de vrouw stimuleren om op een andere manier deel te nemen aan Ramadan. Dit kan ze doen door deel te nemen aan liefdadigheidsactiviteiten, thuis of in de moskee te bidden of de Koran te lezen (3).

Algemene voedingstips tijdens de Ramadan

• Een goed Suhur moet energie leveren voor de uren tijdens het vasten. Het is daarom belangrijk te kiezen voor vezelrijke voedingsmiddelen en langzame koolhydraten. De maaltijd moet bij voorkeur geen suikerrijke en gefrituurde voeding bevatten.
• Het vasten kan worden verbroken met dadels (dit is een traditie) en het drinken van water of melk. Men kan een licht voorgerecht eten, zoals soep.
• Adviseer een evenwichtige, voedzame Iftar-maaltijd.
• Beperk de inname van cafeïne houdende dranken, zout en groenten in ‘t zuur of zoetzuur ter voorkoming van dehydratie.
• Zorg voor adequate vloeistoffen om dehydratie te voorkomen.
• Verlaag de inname van zoetigheden en nagerechten met een hoog suiker- of vetgehalte.
• Adviseer tussendoor zuivelproducten, fruit, noten (met mate) en voldoende drinken.
• Vermijd of beperk gekruid voedsel, koolzuurhoudende dranken en zeer koude voeding en/of dranken en koolhydraat-of vetrijke en speciale traditionele gerechten, ter voorkoming van maagdarmklachten.
• Adviseer om langzaam te eten en goed te kauwen.

Referenties

1.    Alwasel SH, Abotalib Z, Aljarallah JS, et al. Changes in placental size during Ramadan. Placenta. 2010;31(7):607-10
2.    Ahdi M, Malki F, van oosten W, et al. Diabetes en ramadan. Ned Tijdschr Geneeskd. 2008;152:1871-4
3.    Robinson T, Raisler J. ‘Each one is a doctor for herself.’ Ramadan fasting among Muslim women in the United States. Ethn Dis. 2005 Winter;15(1 Suppl 1):S1-99-103
4.    Almond D, Mazumder B. Health capital and the prenatal environment: the effect of Ramadan observance during pregnancy. Am Econ J Appl Econ. 2011;3(4): 56–85.
5.    Van Ewijk R. Long-term health effects on the next generation of Ramadan fasting during pregnancy. J Health Econ. 2011;30(6):1246-60.
6.    Gillen-Goldstein J, Funai E, Roque H, et al. Nutrition in pregnancy. UpToDate  2013
http://www.uptodate.com/contents/nutrition-in-pregnancy, geraadpleegd op 1 oktober 2013
7.    Awwad J, Usta IM, Succar J, et al. The effect of maternal fasting during Ramadan on preterm delivery: a prospective cohort study. BJOG. 2012;119(11):1379-86
8.    Ziaee V, Kihanidoost Z, Younesian M, et al. The Effect of Ramadan Fasting on Outcome of Pregnancy. Iran J Pediatr 2010;20(2):181-6
9.    Al-Arouj M, Assaad-Khalil S, Buse J, et al. Recommendations for management of diabetes during Ramadan: update 2010. Diabetes Care. 2010;33(8):1895-902